سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري

خالق جومهوریتی‌نین دؤنمز لیدری - محمد امین رسول‌زاده لطافت بئیبوتووا قوبا " سوی‌قیریمی مموریال کومپلکسی "‌نین شؤعبه مودیری آذربایجانین میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی تاریخینده موهوم رول اوینامیش محمد امین رسول‌زاده‌نین اؤلکه‌میزده تورکچولوک فیکری‌نین اساسلاندیریلماسیندا، میلّی دؤولت قوروجولوغو یولوندا اراضی موختاریاتی طلبی‌نین علمی-نظری جهتدن ایره‌لی سورولمه‌سینده ده بؤیوک خیدمت‌لری وار. او، ایستیقلال موباریزه‌میزین چوخ‌ایللیک تاریخی اولدوغونو موعینلشدیرمیش، میلّی حرکاتین کاراکترینی آیدینلاشدیراراق موختلیف باشلیق‌لار آلتیندا تصویر و تقدیم ائتمیشدی. بیرینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی چوخ‌ایللیک تاریخه مالیکدیر؛ ایکینجی - ایدئولوژی منشایی اعتیباری ایله میلّی آذربایجان حرکاتی، شرقده‌کی میلّی قورتولوش ایدئیالارینی غربده کی کولتور و دموکراسی جریان‌لارینی اؤزونده بیرلشدیرمیش بیر حرکاتدیر؛ اوچونجو - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سی اوچ-بئش آدامین حیاتی و آدی ایله اؤلچوله بیلمز، بو موباریزه‌نین بؤیوک فیکیر قوروجولاری و بو ایدئیایا بوتون فعالیت‌لری ایله باغلانمیش شخصیت‌لری واردیر؛ دؤردونجو - یاخین کئچمیشی، ایدئیا و شخصیت‌لری اینکار ائتمک آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه سی‌نین اهمیتینی کیچیلتمک دئمکدیر؛ بئشینجی - آذربایجان میلّی ایستیقلال موباریزه‌سینده شخص‌لرین مؤوقع و شرفی، اساس ایدئولوزی‌یه گؤستردیکلری صداقت، باغلیلیق و خیدمت‌لری ایله موتناسیبدیر. محمد امین رسول‌زاده ۱۸۸۴-جو ایل ژانویه‌ین ۳۱-ده باکی‌نین نووخانی کندینده آنادان اولوب. آتاسی دین خادیمی اولسا دا، مکتب یاشینا چاتمیش اوغلونو شریعت درسلرینی یوخ، دونیوی علملری اؤیرنمگه یؤنلتمیشدی. ایلک تحصیلینی سلطان مجیدغ سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

سو آلتیندا قالمیش اویغارلیق – تورکلرین ایلک مسکنینامق حاجی‌حیدرلی بیر زامان‌لار آرام اوقیانوسوندا مؤوجود اولموش موُ قاره‌سی ۱۲–۱۴ مین ایل اوّل یئرآلتی تکان‌لار نتیجه‌سینده اوقیانوسون درینلیک‌لرینده غئیب اولان اویغارلیغین آدی‌دیر. فرضیّه‌لره گؤره، موُ قاره‌سی اوستورالیا تورپاق‌لاریندان ایکی قات بؤیوک اولوب. بو قاره‌‌ده ۵۰–۷۰ مین ایل اوّل اویغارلیق ان یوکسک حدده چاتیب. ۲۰. یوزایللیگین اوّل‌لرینه قدر موُ قاره‌سی ایله باغلی بوتون بیلگی‌لر فولکلور موستویسینده ایدی و اونون حاقیندا دئییلن‌لر میف و افسانه حساب اولونوردو. ایلک دفعه اینگیلیس عالیمی جئیمس چؤرچوارد بو قاره حاقیندا علمی آراشدیرمالارا باشلادی و ۵۰ ایللیک تدقیقات‌لاردان سونرا، نهایت، ایتمیش قاره و اونون غئیب اولموش مدنیتی حاقیندا علمی دلیل‌لرله چیخیش ائتدی. بئله‌لیکله، موُ مؤوضوسو جیدی علمی آراشدیرمالارین اوبیئکتینه چئوریلدی.سونرالار بو آراشدیرمالارین داوامچیسی کیمی تورکیه‌لی تحسین مایاتپک مکزیکده ماراقلی فاکت‌لارلا قارشیلاشیر. او، بورادا اون مین ایللرله یاشی اولان لؤوحه اوزرینده‌کی یازی‌لار و ایشاره‌لرله تانیش اولور. مایالارین آی-اولدوز سمبولوندان ایستیفاده ائتدیکلرینی، مدنیت‌لرینده شامانیزمین ایزلری‌نین اولدوغونو گؤرور و چوخ تعجوبله‌نیر. مکزیکده چالیشدیغی ۳ ایل (۱۹۳۵–۱۹۳۸) عرضینده تحسین مایاتپک گؤردوکلرینی و آراشدیرمالارینی مونتظم اولاراق راپورت شکلینده هم آتاتورکه، هم ده تورک دیل و تاریخ قورومونا گؤندریر. اونون راپورت‌لاری ۳ جیلدلیک کیتاب حالیندا توپلانیر. آما گؤندردیگی ۳ جیلدلیک الیازمانین ۳-جو جیلدی‌نین ده طالعیی موُ قاره‌سی‌نین طالعیی کیمی اولور. ۱۹۷۰-جی ایلده الیازمانین ۳-جو جیلدی تورک دیل و تاریخ قورومونون آرشیویندن سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

" آنامین کیتابی " اثرینده آذربایجانچیلیق یازار: آیتن شامیلووا " گؤزومو عؤمرومده بیرینجی دفعه آچان کیمی دونیانی قارانلیق گؤرموشم " ، –دئین(2، 13) ج. محمدقولوزاده بوتون حیات و یارادیجیلیغینی بو قارانلیق دونیانی آیدینلیغا چیخارماغا حصر ائتمیشدیر. " آنامین کیتابی " درامی محض بو قارانلیق دونیانین – فاناتیزم، جهالت، " ضیالی‌لیق سیندرومو " ایچینده بوغولارکن میللی-معنوی کیملیگینی اونوتموش ذهین‌لرین، بوتؤولوکده، وطنین طالع کیتابی‌دیر. " …اورگیم، اورگیم (الینی قویور اورگی‌نین اوستونه) اوچ یئره بؤلونه، اوچ تیکه اولا، هر تیکه‌سی ده بیر طرفه چیخیب گئده (یئنه باخیر اوتاغا)، اوندا دخی اورگیم پارچالانار، اؤل‍ه‌رم. قیزیم، بس منیم اورگیم اوچ پارچا اولسا، سن نه ائله‌رسن؟! قیزیم، آناسیز قالارسان (درین آه چکیر و هوشا گئدیر). " (1، 469) زهرابگیم آنانین قیزی گولباهارا سؤیله‌دیگی بو جومله‌لر وطنین طالعی‌نین متافوریک تصویری‌دیر. درامین مؤوضوسو ییرمینجی عصرین اول‌لرینده آذربایجان ایجتیماعی و مدنی حیاتیندا گئتدیکجه گئنیشلنمکده اولان اوچلشمه‌نی و بو اوچلشمه ایله ساده خالق آراسینداکی ضیدیتی احاطه ائدیر. روسیه‌یه مئییللی بؤیوک اوغول رستم بیگ، ایرانپرست میرزه محمدعلی، عوثمانلی عقیده‌‌سینجه شعر یازان و شعرلرینده پافوسدان باشقا هئچ بیر شئی آنلاشیلمایان صمد واحد همین اوچلشمه‌نین رمزی ایفاده‌سی‌دیر. اثرده آذربایجانچیلیق ایدئیاسینی تمثیل ائدن اوبرازلار زهرابگیم آنا، گولباهار، چوبان‌لار – قمبر، قربان، زامان و میلّیتچی میرزه زئینالدیر. زهرابگیم آنانین اوغول‌لاری‌نین هر بیری اؤز عقیده‌‌سینه او قدر باغلانمیشلار کی، هر بیری اؤز یولونون دوغرولوغونا ائله اینانیر کی، اونلاری نه آنالاری‌نین، سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

میلّی منلیک و ایستیقلال دویغولاری‌نین آلوولو ترجومانی رامیز قاسموف فیلولوژی اوزره فلسفه دوکتورو، دوسنت، آمعا ناخچیوان بؤلمه‌سی‌نین امکداشی آذربایجان و تورک دونیاسی ادبیاتی‌نین گؤرکملی سیمالاریندان اولان احمد جوادین (1892-1937) یارادیجیلیغی میلّی دؤولتچیلیگین، او جومله‌دن، خالق جومهوریتی‌نین ترنّومو باخیمیندان چوخ زنگین و دَیرلی‌دیر. دؤولت موستقیل‌لیگی‌نین الده اولونماسیندان یارانان میلّی غورور، سئوینج و فخارت دویغولاری ایستیقلالیمیزین بؤیوک نغمه‌کاری، گؤرکملی شاعیر احمد جوادین پوئزییاسیندا سون درجه موهوم اساس یئری توتماقلا ادبیاتیمیزدا یئنی میلّی پوئزییا مکتبی یارادیر. آذربایجان ادبیاتی و ایجتیماعی فیکری‌نین اینکیشافیندا توتدوغو عوضسیز مؤوقعیینه گؤره آذربایجان جومهوریتی‌نین پرزیدنتی جناب الهام علی‌یئف " احمد جوادین 130 ایللیک یوبیلئیی‌نین قئید ائدیلمه‌سی حاقیندا " سرانجام ایمضالادی. سرانجامدا شاعیرین یارادیجیلیغی، ادبی فعالیتی لاییقینجه دَیرلندیریله‌رک بیلدیریلیر: " احمد جواد ادبی-بدیعی فیکیر تاریخینده ایستیقلال شاعیری کیمی اؤزونه‌مخصوس دستی-خطی ایله سئچیلن، موستثنا مؤوقعیه مالیک سؤز اوستالارینداندیر. بوتون قلبی ایله باغلی اولدوغو دوغما خالقی‌نین موستقیل‌لیک ایدئال‌لارینا حیاتی بویو صادیق قالمیش صنعتکارین آزادلیق موتیولری ایله زنگین یارادیجیلیغی میلّی مفکوره‌دن یوغرولموشدور. آذربایجانین دؤولت رمزلرینی یوکسک شعریّتله آلوولو ترنّوم ائدن شاعیرین موستقیل دؤولتچیلیگه سئوگی آشیلایان اثرلری درین وطنپرورلیک دویغولاری‌نین حئیرت‌آمیز پوئتیک ایفاده‌سی‌دیر " . دؤولت موستقیل‌لیگی‌نین الده اولونماسیندان یارانان یوکسک احوال-روحیّه، معنوی توختاقلیق، موستقیل‌لیک دویغولاری، آزادلیق س سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

" لئیلی و مجنون "ون تورک دونیاسی نظامی جعفروف " سیرلر خزینه‌سی "‌ندن، " خسرو و شیرین "دن فرقلی اولاراق " لئیلی و مجنون " مؤوضوسو اعتیباریله ایمکان وئرمه ییب کی، نظامی اؤزونون تورکچولوک تعصوبکش‌لیگینی بو و یا دیگر درجه ده گئنیش عکس ائتدیرسین. لاکین محض همین اثرده ایکی ائله موهوم مسله‌یه توخونموشدور کی، داهی شاعیر-موتفکّیرین اتنیک منسوبیتی باره ده کیفایت قدر آیدین تصوور یارانیر. بیرینجیسی اودور کی، شیروانشاه شاعیره مکتوبوندا " لئیلی و مجنون " مؤوضوسونو قلمه آلماغی سیفاریش وئررکن اونو دا مصلحت گؤرور کی، " فارس و عرب دیلی بزه‌گی ایله بو تزه گلینی بزه‌یه‌سن! بیلیرسن کی، من سؤز صرافی‌یام، تزه بئیتلری کؤهنه‌سیندن آییرا بیلیرم... بیر باخ گؤر کی، تفکّور موجروسوندن کیمین حماییلینه اینجی دوزورسن! تورکچولوک بیزه وفالی اولماغین صیفتی (علامتی) دئییل، تورکوارا دئییلمیش سؤز بیزه لاییق دئییل. او آدام کی یوکسک نسبدن دوغولموشدور، اونا یوکسک سؤز لازیمدیر " . محمد مبارزعلی‌زاده " نظامی‌شوناسلیق اوچون بؤیوک اهمیت "-ی اولدوغونو سؤیله‌دیگی بو مولاحیظه‌لری بئله شرح ائدیر: " بوتون اثرلرین شاهی " آدلاندیردیغی " لئیلی و مجنون " داستانینی تورکجه دئییل، فارس و عرب زیینتی ایله بزه‌مگی شاعیردن طلب ائدن شیروان شاهی آخسیتانین مکتوبوندان نظمه چکیلن سؤزلر هئچ بیر شوبهه‌یه یئر قویمور کی، نظامی اؤز آنا دیلینده ده اثرلر یازیرمیش. بئله اولماسایدی، شاه سیفاریش وئردیگی اثرین دیلی باره ده خوصوصی تاپشیریق وئرمزدی "‌. گؤرکملی نظام‌یشوناس اونو دا علاوه ائدیر کی، " بورادان آیدین اولور کی، " یئددی گؤزل " ده " بو حبشده منیم تورکجه‌می آلمیرلار، موطلق یاخشی (دادلی) دووغا یئمیرلر " ، - دئیه ش سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

" سیرلر خزینه سی " سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

" خسرو و شیرین "-ین تورک دونیاسی نظامی جعفروف نظامی گنجوی " سیرلر خزینه سی "-ندن بیر نئچه ایل سونرا " خسرو و شیرین " داستان-پوئماسینی تاماملاییب آتابیگ محمد جهان پهلوانا هدیه گؤندرمیشدی. او حؤکمدارا کی، اثرین اوّلینده حاقیندا یازیردی: " دؤورون حاکیمی، اوُلو ملیک آتابیگ کی، دونیادان ظولمون ایزینی کسدی. ابوجعفر محمد کی، سخاوتی اوجوندان سولطان محمود کیمی خوراسانی توتاجاق " ( " خسرو و شیرین "-دن وئریلمیش بوتون نومونه‌لر پروفسور حمید محمدزاده‌نین فیلولوژی ترجومه سیندندیر). نظامی جاهان پهلوانین کیچیک قارداشی، " چیندن خراج رومدان جیزیه آلان " قیزیل آرسلانی دا تعریفله‌میشدی: " قاپیسینی دنیز کیمی هامی‌یا آچار، خزر یوخسولوندان روم وارلی‌سینادک هئچ کس فضیلت دریاسیندان الی‌بوش قاییتماز " . آتابیگلرین " قلم تورکلری " نه گؤستردیکلری قایغینی شاعیر-موتفکّیر اونلارین معنوی بؤیوکلوگونون گؤستریجیسی سایمیشدی. گؤروندوگو کیمی، نظامی‌نین دوشونجه (و یارادیجیلیق) اوسلوبونون ان موهوم علامت‌لریندن بیری‌دیر کی، ائله اثری‌نین اوّلینده‌جه تورک حؤکمداری، تورکلرین تاثیری آلتیندا اولان جوغرافیا، ائلجه ده تورکون قلمی‌نین گوجو باره ده آیدین تصوّور یارادیر. و عئینی زاماندا، مؤوضونون ایلک دفعه بؤیوک فارس شاعیری فردوسی طرفیندن اله آلیندیغینی قئید ائدیب اونا اؤز احتیرامینی بیلدیرمکله یاناشی، گؤستریر کی، او، داستاندان " عشق احوالاتی " نی اونا گؤره چیخارماق مجبوریتینده قالمیشدیر کی، " یاش آلتمیشا چاتمیشدی... آلتمیشدا عشقدن، سئوگیدن. البتّه، سؤز دئمک اونا فایدا وئرمزدی " . نظامی‌نین فردوسی‌یه اوستاد-شاگیرد موناسیبتی حودودوندان کنارا چیخمایان ظریف بیر یومورو دا وار: " او فارس‌دیللی سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

“ اسکندرنامه”‌نین تورک دونیاسی نظامی جعفروف " اسکندرنامه " ده تورکلوک آنلاییشی‌نین عکسی او باخیمدان خوصوصی اؤنم کسب ائدیر کی، نظامی " خمسه " ‌نین بو سون اثرینده بشریتین طالعیی ایله باغلی داها قلوبال پروبلم‌لر قالدیرمیش، " سیرلر خزینه‌سی "-ندن باشلایاراق اونو ماراقلاندیران مؤو ضولارا محض همین پوئماسیندا داها گئنیش (عوموم‌بشری!) میقیاسدا باخماغین کیفایت قدر موکمل تجروبه‌سینی وئرمیشدیر. گؤرکملی نظامی‌شوناس ی.ائ.برتِلسین فیکرینجه، قارشیسینا قویدوغو مؤحتشم مقصده چاتماق اوچون " نظامی‌یه ائله قهرمان لازیم ایدی کی، اونون حاکیمیتی بوتون دونیایا یاییلسین، ائله قهرمان کی، یالنیز ایران طرفیندن یوخ، بوتون خالقلار طرفیندن قبول ائدیله بیلسین... آیدیندیر کی، بئله شراییطده نظامی هئچ ده اسکندرین تاریخی سیماسینی تام دقیقلیگی ایله جانلاندیرماغا جهد ائتمه‌یه‌جکدی. بونون اوچون نظامی‌نین سرانجامیندا هم لازیمی ماتریال یوخ ایدی، هم ده بئله بیر اسکندر اونا هئچ ماراقلی گؤرونموردو. اودور کی شاعیر تام شوعورلو صورتده اسکندری اؤز دؤورونه گتیریب چیخاریر " . و قدیم دؤورون داهی یونان (مقدونیه) سرکرده-فاتحینه محض بو جور محرم یاناشماغین نتیجه‌سی‌دیر کی، نظامی اونو هئچ بیر تردّود ائتمه‌دن " روم پاپاقلی (تاجلی) " تورک آدلاندیریر. " اسکندرنامه "‌نین باش قهرمانی‌نین " تورکلوگ "-ونون بیر علامتی ده اونون موختلیف دینلر ایچریسینده ایسلاما اوستونلوک وئرمه‌سی‌دیر کی، ی.ائ.برتلسین بو باره ده کی مولاحیظه‌لری ماراق دوغورمایا بیلمز: " شاعیرین مقصدی محدود ایسلام دینی‌‌نین یئرینه، فلسفی اؤزول اوزرینده گئنیشلندیریلمیش ایسلامی قویماق و اونو دونیا دینینه چئویرمکدیر. نظامی‌نین اسکندری دینداردیر، لاکین او، هئچ ده بوتون چتینلیک‌لری سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب

آذربایجان میلّی دوشونجه تاریخینده عبداله شایق فنومنی آذربایجان ادبیاتینی، ادبیاتشوناسلیق علمینی، مدنیتینی، پداقوژی و ایدئولوژی فیکیر تاریخینی شایق ایمضاسی اولمادان تصووره گتیرمک چتیندیر. بو ضعیف ووجودلو بؤیوک شخصیتین آذربایجان ادبیاتینا وئردیگی تؤحفه‌لرین اهمیتینی درک ائتمک اوچون بیر آنلیق اونون یوخلوغونو دوشونمک کیفایتدیر. ۱۹۲۳-جو ایلده شایقین ادبی و پداقوژی فعالیتی‌نین۲۰ ایللیگی‌نین قئید اولوندوغو ادبی-بدیعی گئجه ده غفور افندی‌زاده قانتمیرین چیخیشیندان "‌اگر شایق اولماسایدی‌" تعبیری اصلینده، ادیبین چوخ جهتلی فعالیتی‌نین میقیاس و ماهیتی‌نین بؤیوکلوگونو احتیوا ائدیر. اگر شایق اولماسایدی... موبالیغه‌سیز دئمک اولار کی، اگر شایق اولماسایدی، آذربایجان اونون میلّی روحدا یئتیشدیردیگی ضیالی اوردوسوندان محروم اولاردی؛ آنادیللی تحصیلین تملینی قویان شایق نومونه مکتبی فعالیت گؤسترمزدی؛ آذربایجاندا مکتب و معاریف ایشی سانسورون پنجه‌سی آلتیندا ازیلر و اؤز دوزگون مجراسینی تاپمازدی؛ اوشاق ادبیاتی قیزیل فوندونا داخیل اولان اثرلردن محروم اولاردی؛ میلّی ادبیاتیمیزی اؤز سوی-کؤکونه - فولکلورونا باغلایان‌لارین، اوروپا و شرق کلاسیک ادبیاتینی آذربایجان اوخوجوسونا اؤز آنا دیلینده چاتدیران‌لارین سایی آزالار، ادبیاتیمیز اینجه روحلو شایق پوئزیاسیندان محروم اولاردی و نهایت، اگر شایق اولماسایدی، وطنین، میلتین طالعیینی اؤز موقدّراتیندان اوجا توتان بیر تعصوبکش ادیب - وطنداش تیمثالیندان محروم اولاردیق. ۱۸۸۱-جی ایل فئورالین ۲۴-ده اکیز تایی اولان باجیسی ایله بیرلیکده دونیایا گلن (باجیسی اوچ آیلیقکن دونیاسینی دَییشیر)، اؤزوندن بؤیوک، لاکین حیاتدا قالمایان قارداشی عبداله‌ین آجیسینی والیدئین‌لرینه ا سومئر متنلري‌نین آذربايجان و قوموق ادبياتينداکي ايزلري...ادامه مطلب